Het genre werd voor het eerst belicht door avant-garde filmmaker Hans Richter in april 1940. Richter was toen in ballingschap in Basel, Zwitserland. Onder deze omstandigheden schreef Richter een kort essay getiteld: "Der Filmessay: eine neue Form des Dokumentarfilms" (Het filmessay een nieuwe vorm van documentairefilm) In deze pionierstekst stelt Richter een nieuw genre film voor die de filmmaker de mogelijkheid biedt om de ‘onzichtbare’ wereld van gedachten en ideeën zichtbaar te
maken op het witte doek. Anders dan de documentairefilm, die feiten en informatie weergeeft, geeft het filmessay een complexe persoonlijke gedachtegang weer die niet noodzakelijk aan de realiteit gebonden is, maar ook tegenstrijdig, irrationeel en zelfs fantastisch kan zijn.

De essayfilm, zo pleit Richter, staat de filmmaker toe om de filmregels en de parameters van de traditionele documentaire werkwijze, te misbruiken om het voorstellingsvermogen met al zijn artistieke vermogen de vrije ruimte te geven. 

De Jan Hanlo Essayprijs is een eerbetoon aan een dichter/schrijver die het experiment niet uit de weg ging en door middel van o.a. zijn brieven een bijzondere bijdrage heeft geleverd aan de essayistiek. Hanlo was een liefhebber van kunst en Jazzmuziek en schreef daarover in regionale- en landelijke kranten en bladen. Hij richtte in de jaren dertig in Valkenburg een afdeling van het katholiek filmfront op. In een van de stukken die Hanlo schreef over film maakte hij paginalange vergelijkingen tussen de dichter en de regisseur. ‘Woorden vormen net als beelden een uitdrukkingsmiddel met een symboolwaarde.’ En even als in zijn bijdrage aan het tijdschrift De Jazzwereld zag Hanlo niets in virtuoos maatwerk: ‘Techniek is ’t ondergeschikt hulpmiddel bij het uitingsmiddel film.’

— Voorbeelden van filmessays:
San soleil van Chris Marker
Les Glaneurs et La Glaneuse van Agnes Varda
Film Socialisme van Jean Luc Godard
Little Figures van Sarah Vanagt